-
Koffietijd
Tekst voor de tentoonstelling I WANT TO BREAK FREE! van Eleni Kamma i.s.m. Kunstwerkplaats bij Odapark 11.11 2022–26.02.2023
.
Koffietijd
.
Het is een zonnige middag in juni, binnen in de ateliers van KunstWerkPlaats is het lekker koel als om half drie alles even tot rust komt. De kwasten worden neergelegd, de klei ingepakt en het lasapparaat uitgeschakeld. Iedereen zoekt een plekje, sommigen gaan midden in de ruimte zitten, anderen blijven liever langs de muur staan. De dagelijkse Koffietijd is een moment van ademruimte, om het brein even pauze te geven na het creatieve proces, om met elkaar te bespreken wat er wel en niet lukt en welke kunstenaars tot voorbeeld dienen. Koffietijd is ook het moment van zelfrelativering op grotere schaal. Er wordt veel gelachen, met opvallend veel grapjes over de eigen situatie: “Hoe beter ik me kleed, hoe slechter ik me voel”. Met openheid wordt er gesproken over de eigen mentale gemoedstoestand, over ziekte, over dromen, de toekomst van de wereld, een onvervulde kinderwens, de dood. Onderwerpen die in de meeste bedrijfskantines onbesproken zouden blijven, in ieder geval pijnlijke stiltes zouden opleveren, worden hier hardop benoemd en bediscussieerd.
.
Die transparantie maakt KunstWerkPlaats in Venray tot een bijzondere plek. Grote thema’s, problemen en persoonlijke hindernissen worden hier middels creativiteit vertaald in tekeningen, keramieken beelden, collages, schilderijen en gedichten. De deelnemers –volwassenen in alle leeftijden met een psychische kwetsbaarheid, een afstand tot de arbeidsmarkt en/of een lichamelijke beperking– werken onder begeleiding van coaches aan hun eigen artistiek plan. Dat plan kan het uitbouwen van een eigen artistieke signatuur zijn, het leren van een nieuwe techniek, maar ook gewoon laagdrempelig met handen werken. Het gebouw, een op het eerste gezicht weinig inspirerend kantoorpand met systeemplafonds en TL-licht, voelt voor de deelnemers als een warme en veilige omgeving. Dit is een plek, aldus de deelnemers “waar je je veilig voelt om je slecht te voelen en weet dat ook dit geaccepteerd wordt”.
.
In 2021 en 2022 is kunstenaar Eleni Kamma elke maand op bezoek bij KunstWerkPlaats. Meestal blijft ze twee dagen, praat met deelnemers en coaches, laat eigen werk zien, helpt mee. Maar het is juist in de pauze, de Koffietijd, dat het ‘echte’ werk plaatsvindt. Als de groep bij elkaar zit worden de thema’s die Eleni aandraagt voor de tentoonstelling bediscussieerd en bevraagd. Dit gebeurt op een zoekende manier; Eleni wil de kaders van de tentoonstelling nog niet te nauw definiëren, tegelijkertijd zoeken deelnemers en coaches naar heldere aanknopingspunten voor het maken van werk. Het gesprek stokt af en toe, de groep verwerkt de input, of Eleni zoekt naar de juiste Nederlandse woorden. Deze hapering in taal en gedachte bij alle aanwezigen, blijkt essentieel om tot een gezamenlijk plan te komen. Hardop denkend zoekt de groep met haar mee. Bedoelt ze dit of dat? Is dit een woord dat past bij wat ze bedoelt? Zoekend naar woorden die de lading dekken, schakelt Eleni over op haar moedertaal en noemt de Griekse term Parrhesia. Een complex begrip dat te vertalen valt als ‘vrijuit spreken’, of de ‘vrijheid voelen om te spreken.’ “Kan je met kunst voor jezelf een plek creëren om te spreken en gehoord te worden, juist als je stem niet altijd goed hoorbaar is?”, zo vraagt Eleni aan de groep. “Geeft kunst je de vrijheid om te denken en te spreken?”
.
“Maar wat is vrijheid dan?”, werpt een van de deelnemers op. “Alles kunnen doen en zeggen wat je wil!”, zegt iemand. “Eigen verantwoordelijkheid hebben in een beschermd-wonen-huisje”, zegt een ander. “Nee, vergeetachtigheid is vrijheid”, zegt de volgende. “I want to break free!” wordt er geroepen. Die laatste zin blijft hangen. Sommigen neuriën het liedje van Queen, of proberen zich de videoclip voor de geest te halen. I want to break free, het wordt herhaald, alsof men de woorden wil proeven, de betekenis wil wegen. I want to break free! Ontsnappen, uitbreken, losmaken, afstand nemen, wegrennen, vrijkomen, vertrekken. De wens om iets te veranderen, zelfs als je nog niet weet wat je zoekt, waar je naartoe wil of waar je jezelf überhaupt van wil losmaken.
.
Kunst gemaakt door kunstenaars met een psychische of lichamelijke kwetsbaarheid wordt vaak gelabeld als ‘outsider art’. Kunst van buitenstaanders. Alsof ze niet echt deel uitmaken van de maatschappij en dus ook niet van de kunstwereld (de insiders). Al jaren worstelen musea met de negatieve associaties van de term outsider. ‘Naïeve kunst’, noemen sommigen het daarom, anderen beschrijven het als ‘kwetsbare kunst’. Samen met Eleni Kamma begon ik aan dit project in de hoop dat we die barrière tussen outsiders en insiders zouden kunnen opheffen. Immers, bijna de helft van alle mensen krijgt in zijn of haar leven te maken met psychische problemen, moeten we dan nog een hiërarchie aanbrengen tussen outside en inside? Een tijdlang dacht ik dat we om die barrière te slechten ervoor moesten zorgen dat de outsiders eindelijk ook naar binnen mochten, dat ze er bij zouden horen en dat hun stem gehoord zou worden. Inclusie, als de oorspronkelijke betekenis van ‘insluiten,’ je haalt ze naar binnen.
.
Maar op die middag in juni, toen er tijdens de Koffietijd iemand uit het niks riep: “I Want To Break Free!” realiseerde ik me mijn denkfout. Wie zegt dat de outsiders naar binnen willen? Is het hier dan zoveel beter? Wat als de inside geen veilige woning is, maar een kooi? Is het niet tijd dat de insiders gaan uitbreken, dat wij naar buiten toe bewegen, ons kwetsbaarder durven opstellen naar anderen? De tentoonstelling I WANT TO BREAK FREE! heeft daarom meerdere gezichten. Aan de ene kant biedt het een podium aan de deelnemers van KunstWerkPlaats en laat het je kennismaken met hun aanstekelijke creativiteit, ideeën, humor en artistieke vakmanschap. Aan de andere kant is het een oproep voor meer openheid over mentale problemen, het tonen van kwetsbaarheid aan elkaar. Maar het belangrijkste lijkt toch het idee dat meer inclusie niet persé betekent dat wij/jij/ik meer ruimte moet(en) maken voor anderen, maar dat we juist ook aan anderen een plek durven vragen, dat we naar elkaar toe bewegen.
.
Eleni verwoordde het na afloop van haar laatste bezoek aan KunstWerkPlaats treffend: “Ik had vooraf gehoopt me meer te mengen met de groep. Ik heb misschien onderschat wat voor een precieze structuur er al was binnen KunstWerkPlaats, ze weten wat werkt. Juist die structuur geeft ze vrijheid, zodat niemand verloren raakt. Misschien was het feit dat ik mee mocht doen al een hele stap.”
.
JOEP VOSSEBELD